H μουσική παραγωγή του Μότσαρτ υπήρξε πάντοτε ένα ζήτημα εκτενούς σχολιασμού από τους μουσικολόγους και τους μουσικογράφους. H συνθετική του δεινότητα εκτεινόταν σχεδόν σε όλα τα είδη μουσικής σύνθεσης που ήκμαζαν εκείνη την εποχή (είχε γράψει ακόμη και μουσική για παντομίμα) και η σκηνική μουσική δεν θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρεση. Θα πρέπει να πούμε εξαρχής ότι ο «Θάμος» δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι κατέκτησε μια θέση στο ρεπερτόριο των συμφωνικών ορχηστρών του 20ού αιώνα. Μάλλον το αντίθετο ισχύει.
H, αρχική, σύνθεση της μουσικής για το έργο του Τομπίας Γκέμπλερ (1726-1786) «Θάμος, Βασιλιάς της Αιγύπτου» έγινε το 1773 αλλά υπήρξαν αναθεωρήσεις της κατά τα έτη 1775-6 και 1779-80, όπου κάποια από τα χορωδιακά αλλά και τα ορχηστρικά μέρη ξαναγράφτηκαν.
Οπως έχει καταδείξει η έρευνα, η μουσική του Μότσαρτ δεν ήταν η πρώτη που πλαισίωσε το έργο του Γκέμπλερ. Ο συνθέτης που αρχικά ασχολήθηκε με τον «Θάμο» ήταν ο Γιόχαν Τομπίας Σάτλερ, ο οποίος πέθανε το 1774 στη Βιέννη.
Το πρωτογενές υλικό του Γκέμπλερ προέρχεται από έναν αρχαίο αιγυπτιακό μύθο. Ο Γκέμπλερ δημιούργησε ένα θεατρικό έργο βασιζόμενος σε μια κλασική δραματική συνταγή, αυτή της αντιπαράθεσης του καλού (Θάμος) με το κακό (Φέρον), γεγονός που δεν ξενίζει τον γνώστη των θεατρικών αλλά και οπερατικών πρακτικών της εποχής.
Στόχος του συνθέτη λοιπόν ήταν να αποτυπώσει μουσικά τη σκηνική δράση που εκτυλισσόταν. Ως κύριο εκφραστικό μέσο στο συγκεκριμένο έργο ο Μότσαρτ χρησιμοποίησε την ορχήστρα και δευτερευόντως τη χορωδία και τον σολίστ (μπάσος). Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι δεν πρόκειται για μια όπερα αλλά για ένα θεατρικό έργο που επενδύεται μουσικά.
Το πρώτο που κάνει ιδιαίτερη εντύπωση είναι το μέγεθος της ορχήστρας που χρησιμοποιείται από τον Μότσαρτ. Αυτό δικαιολογείται φυσικά λόγω της προσπάθειας του συνθέτη να έχει όσο το δυνατόν περισσότερα ηχητικά «όπλα» ώστε να δημιουργεί τα ανάλογα ηχητικά αποτελέσματα. Επίσης έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς τις «αναφορές» που γίνονται σε μελλοντικά έργα του συνθέτη. Μελωδικά και ρυθμικά σχήματα που αργότερα θα χρησιμοποιηθούν στις όπερες «Ιδομενέας, Βασιλιάς της Κρήτης», «Ντον Τζιοβάνι» και «O μαγικός αυλός» διαφαίνεται ότι τριγυρίζουν στο μυαλό του Μότσαρτ από πολύ νωρίς.
Ακόμη οι μασονικοί συμβολισμοί είναι ένα γεγονός που δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε σε καμία περίπτωση. Ο «Θάμος» είναι ένα μασονικό έργο, είτε το δούμε ως θεατρικό είτε ως μουσικό. Είναι άλλωστε γνωστό ότι και ο Γκέμπλερ ήταν ελευθεροτέκτονας. Και μόνο ότι το έργο διαδραματίζεται στην αρχαία Αίγυπτο (οι τεκτονικές τελετές έχουν επηρεαστεί από τις αρχαίες αιγυπτιακές τελετές) είναι ένα βάσιμο στοιχείο για τη τεκτονική ταυτότητα του έργου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως μας ενδιαφέρουν οι μασονικές αναφορές που ενυπάρχουν στη μουσική. Για παράδειγμα, στο ιντερλούδιο μετά την πρώτη πράξη ακούμε τρεις επαναλαμβανόμενες συγχορδίες στα πρώτα μέτρα που παραπέμπουν ευθέως στο 3, αριθμό συμβολικό των τριών αρχών του τεκτονισμού: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη. Ανάλογο μουσικό κείμενο υπάρχει και στον «Μαγικό αυλό», έργο το οποίο έχει βρεθεί πολλές φορές στο κέντρο της μουσικής διερεύνησης της μασονικής ταυτότητας του Μότσαρτ. Επίσης δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί σύμπτωση ότι ο μόνος χαρακτήρας ο οποίος έχει σόλο άρια στο έργο είναι ο μπάσος, δηλαδή ο Σέθος, ιερέας του Ναού του Ηλιου.
Είναι γεγονός ότι για το συγκεκριμένο έργο δεν έχει υπάρξει ιδιαίτερη μνεία στο διεθνές μουσικό στερέωμα. Παρ' όλα αυτά, εκτός από την όποια μουσική αξία και ωραιότητα, η οποία είναι τελικά ένα υποκειμενικό γεγονός στην τέχνη, που έχει το συγκεκριμένο μουσικό πόνημα, εν τούτοις προσφέρει στον ενδιαφερόμενο μια ανεκτίμητη δυνατότητα: να ανατρέξει στις πηγές και τελικά να κατοπτεύσει το συνθετικό παρελθόν άλλων σημαντικών έργων του συνθέτη, όπως για παράδειγμα της όπερας «O μαγικός αυλός». Εφόσον λοιπόν ο «Θάμος» αποτελεί μια σημαντική πηγή γνώσης για τον ερευνητή ίσως θα πρέπει να αποκτήσει και την ανάλογη θέση που του αρμόζει στις αίθουσες συναυλιών ώστε να κριθεί και ως μουσικό αποτέλεσμα.
Το ΒΗΜΑ, 29/01/2006 , Σελ.: Y14 Αλέξανδρος Χαρκιολάκης*
* Ο κ. Αλέξανδρος Χαρκιολάκης είναι μουσικολόγος στη Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη».
Δευτέρα 10 Νοεμβρίου 2008
Οι μασονικοί συμβολισμοί στο έργο του Μότσαρτ
