Του Μηνά Τσικριτσή*
Το φαινόμενο της ανατολής, της δύσης του Ηλίου και της μεταβολής της ποσότητας του φωτός ανάλογα την εποχή πρέπει να είχε εντυπωσιάσει πολύ τους Μινωίτες, οι οποίοι απεικόνισαν σε πολλά ευρήματα τον ήλιο και την σελήνη. Η λατρεία του Ηλίου θεωρείται σχεδόν βέβαιη στη Μινωική εποχή αφού οι απεικονίσεις του σε αντικείμενα της μινωικής μικροτεχνίας δείχνουν λατρευτικό χαρακτήρα. Η αναφορά του Απολλόδωρου 1,140 «ότι Τάλω τον ταύρο αποκαλούσαν» σε σχέση με τη φράση από το Λεξικό του Ησύχιου, ότι «Ταλώς, ο Ήλιος» επαγωγικά οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η απεικόνιση του ταύρου σε μινωικά ευρήματα αφορά τον Ήλιο. Στον Όμηρο, ο Ήλιος εμφανίζεται ως Θεός με το μάτι «που τα πάντα εφορά και τα πάντα επακούει»(Ιλ. Γ 277, Οδ. Λ109 μ 323). Στην αρχαία γραμματεία, η απεικόνιση του Ηλίου με μάτι εμφανίζεται στο Σοφοκλή, «τόδε λαμπάδος ιερόν όμμα» και «χρυσέας αμέρας βλέφαρον», στον δε Αριστοφάνη Νεφ.285 «όμμα γαρ αιθέρος ακάματον» και στον Αισχύλο Προμ. 91 υπάρχει μια επίκληση στην «Παμμήτορ τε γή, και τον πανόπτην κύκλον ηλίου»
Η φαινομενική κίνηση του Ήλιου από βορρά στο νότο και τανάπαλιν, κατά την διάρκεια των εποχών, οφείλεται στο ότι ο άξονας περιστροφής της Γης είναι κεκλιμένος ως προς το επίπεδο της εκλειπτική της γης, το οποίο είναι το επίπεδο που κινείται η Γη.
Ο Ήλιος, προβαλλόμενος στην ουράνια σφαίρα, στο χρονικό διάστημα ενός έτους, φαίνεται ότι ακολουθεί τον κύκλο της εκλειπτικής. Ο κύκλος αυτός είναι λοξός και σχηματίζει με τον Ουράνιο Ισημερινό γωνία 23ο μοιρών και 21ʼ λεπτών, τέμνει δε αυτόν σε δύο εκ διαμέτρου αντίθετα σημεία. Τα σημεία αυτά είναι η 21η Μαρτίου και η 21η Σεπτεμβρίου και αντιστοιχούν στις Ισημερίες τους έτους. Κατά τις ισημερίες η ημέρα (ηλιοφάνεια) είναι ίση με την νύκτα . Αν θεωρήσουμε ως αρχή του κύκλου την 21η Μαρτίου, δηλαδή το ένα από τα δύο σημεία τομής, η πορεία του ηλίου από ανατολή προς δύση δεν είναι σταθερή, αλλά κάθε μέρα μετατοπίζεται προς τα βόρεια. Ο ήλιος φαίνεται ότι καθημερινά απομακρύνεται από τον ισημερινό μέχρι την 22α Ιουνίου, όπου τότε φθάνει στο υψηλότερο σημείο της κυκλικής πορείας, το επίπεδο της οποίας σχηματίζει την μέγιστη γωνία των 23ο 21ʼ λεπτών με την εκλειπτική (βλέπε σχήμα 1). Από 20 έως 23 Ιουνίου σταματά η μετατόπιση της τροχιάς του ηλίου από ανατολή προς δύση προς τα βόρεια και η 22α Ιουνίου ονομάζεται Θερινό Ηλιοστάσιο. Η ημέρα αυτή έχει την μεγαλύτερη ηλιοφάνεια. Στην συνέχεια, η φαινομενική τροχιά του ηλίου μετατοπίζεται καθημερινά νοτιότερα μέχρι την 21η Σεπτεμβρίου που έχουμε την φθινοπωρινή Ισημερία. Στην συνέχεια η πορεία του από ανατολή προς δύση καθημερινά μετατοπίζεται νοτιότερα έως την 22α Δεκεμβρίου που φθάνει στο νοτιότερο σημείο της εκλειπτικής που απέχει 23ο 21ʼ λεπτά από τον ουράνιο ισημερινό. Από την 20η έως 23η Δεκεμβρίου σταματά πάλι η μετατόπιση και την 22η Δεκεμβρίου την ονομάζουμε Χειμερινό Ηλιοστάσιο. Η ημέρα αυτή έχει την μικρότερη ηλιοφάνεια. Από την 23η Δεκεμβρίου αρχίζει και πάλι η μετατόπιση της φαινομενικής τροχιάς του ηλίου προς το ουράνιο Ισημερινό, όπου θα τον φθάσει την 21η Μαρτίου, ημέρα ισημερίας, συμπληρώνοντας ένα χρόνο φαινομενικής πορείας.
Παρόλο που η Γη κινείται και όχι ο Ήλιος, ο επίγειος παρατηρητής βλέπει τον Ήλιο να κινείται σε μια φαινομενική τροχιά, σαν να συμμετέχει σε έναν ουράνιο χορό. Οι Μινωίτες παρατηρώντας την τροχιά αυτή του Ήλιου να κινείται μπρος πίσω, να φτάνει σε κάποιο οριακό σημείο, να διστάζει, να σταματά να αλλάζει γνώμη, να πηγαίνει μέχρι το αντίθετο άκρο, να ξαναρχίζει στο άλλο άκρο και μετά να ξαναγυρίζει, την απεικόνισαν με τον κύκλο της ζωής του σιταριού όπως παρατηρούμε στο δακτυλίδι από την Τίρυνθα.
Αυτές οι μεταβολές σχετιζόταν με την διάρκεια της ηλιοφάνειας στην κάθε ημέρα, στην κάθε εποχή. Το φαινόμενο αυτό είναι λογικό να απεικονίζεται στα θεολογικά δρώμενα της φυσιοκρατικής λατρείας του Κρητομυκηναϊκού πολιτισμού.
Πολλές ενδείξεις μηνολογίου εμφανίζονται στην εικονογραφία της εποχής. Στην συνέχεια στους Μυκηναίους, έχουμε πολύτιμες πληροφορίες για τη ρυθμιστική σημασία ήλιου και σελήνης στο τελετουργικό ημερολόγιο. Σε μερικές μάλιστα λατρευτικές σκηνές, βλαστικού-γονιμικού χαρακτήρα, όπως σε ένα χάλκινο αναθηματικό πλακίδιο από το λατρευτικό σπήλαιο του Ψυχρού, παρατηρούμε την τριπλή παρουσία των κεράτων καθοσίωσης με την ύπαρξη βλάστησης, ανθρώπου, ψαριού και πουλιού ενώ στο πάνω μέρος υπάρχει ο ήλιος και η σελήνη πιθανά υπενθυμίζοντας την συμβολή τους στη ρύθμιση του σεληνο-ηλιακού ημερολογίου. Υπέρ του οποίου συνηγορεί έμμεσα η μαρτυρία του Ομήρου: "Κνωσός, μεγάλη πόλις, ενθα τε Μίνως εννέωρος βασίλεθε Διός μεγάλου οαριστής". Το περίφημο αυτό όσο και πολυσυζητημένο χωρίο της Οδύσσειας (τ 178-179) θεωρείται αναμφισβήτητα ότι υπονοεί τη θέσπιση ενός οκταετούς ημερολογιακού κύκλου (οκταετηρίς), μετά την παρέλευση του οποίου γινόταν η ανανέωση της ιερής βασιλείας .
Ένα τέτοιο σεληνο-ηλιακό ημερολόγιο οκταετούς κύκλου απαιτούσε βέβαια μακροχρόνιες και συνεχείς παρατηρήσεις των φάσεων της σελήνης, για τον καθορισμό της έναρξης του μήνα, όσο και του ηλίου, για τον χρονικό προσδιορισμό των ηλιοστασίων, όπως παρατηρούμε στα χρυσά δαχτυλίδια CMS Ι αριθ. 17 από τις Μυκήνες και της Τίρυνθας CMS Ι αριθ. 179. Ο συνδυασμός των δύο αυτών ουράνιων σωμάτων υποδηλώνει πιθανόν την Ισημερία, προσδιορισμό που επιτυγχανόταν με την παρακολούθηση από τον ίδιο πάντα τόπο των σημείων ανατολής ή δύσης του δίσκου του ηλίου σε σχέση με μια συγκεκριμένη κορυφογραμμή. Το εξαρτημένο από τα ανάκτορα ιερατείο είχε όλο τον καιρό να αφοσιώνεται απερίσπαστα σε τούτο το έργο, το οποίο θα πρέπει να γινόταν από σταθερά αστρονομικά παρατηρητήρια, κατά τεκμήριο πιο αποτελεσματικά, όταν βρίσκονται σε υψηλές τοποθεσίες. Από την άποψη αυτή, το πλούσιο ανάγλυφο της κρητικής γης πρόσφερε ως ιδεώδη παρατηρητήρια τα επιβλητικά βουνά της, όπου ήδη από την έναρξη της Παλαιοανακτορικής περιόδου (2000/1900 π.Χ.) είχαν ιδρυθεί πολυάριθμα Ιερά Κορυφής, τα οποία μαζί με τα δεκάδες λατρευτικά σπηλαία αναδείκνυαν το νησί σε ένα απέραντο Ιερό.
Αρχαίο - αστρονομικές παρατηρήσεις που διεξήγαγε το Πανεπιστήμιο της Ουψάλας από τα Ιερά Κορυφής του Πετσοφά και του Τραόσταλου ενίσχυσαν την άποψη ότι οι Μινωίτες θα πρέπει να επιδίδονταν σε συστηματική παρακολούθηση του ηλίου, της σελήνης και των αστερισμών, ιδιαίτερα δε του Αρκτoύρου, από αυτά τα δύο Ιερά τουλάχιστον, με σκοπό τη ρύθμιση σεληνο-ηλιακού ημερολογίου.
Η Εορτή της Φθινοπωρινής Ισημερίας
Στο χρυσό δακτυλίδι από το θησαυρό της Τίρυνθας, παρατηρείται μια θρησκευτική τελετουργία προσφοράς. Η θεά καθισμένη σε ένα πτυσσόμενο κάθισμα, κρατάει στο υψωμένο χέρι ένα καλυκόσχημο ποτήρι, πίσω της διακρίνεται ένα πουλί και μπροστά της ένα δοχείο. Τέσσερις γυναικείες μορφές ντυμένες με λεοντή, βαστάζουν σπονδικές πρόχους και βαδίζουν προς τη θεά, προσφέροντας το περιεχόμενο των αγγείων που κρατούν. Στον ουράνιο θόλο παρατηρούμε να συνυπάρχουν τα ουράνια σώματα, ήλιος και φεγγάρι, που υποδηλώνουν ίση διάρκεια φωτός και σκότους. Η συνύπαρξη αυτών των σωμάτων είναι ένας συμβολικός τρόπος για να δηλώνει την ισημερία στις 21 Σεπτεμβρίου. Το εμφανιζόμενο σκηνικό λατρείας επιβεβαιώνει την προσφορά του πρώιμου οίνου. Το γεγονός της Χειμερινής ισημερίας επαληθεύεται στην κατωτέρα ζώνη όπου εμφανίζεται 10 φορές το σύμβολο της σελήνης. Είναι γνωστό ότι η σελήνη περιστρέφεται γύρω από τη Γη σε 27,4 ημέρες, άρα οι δέκα σεληνιακοί μήνες αντιστοιχούν σε 274 μέρες. Θεωρώντας αρχή του έτους την μικρότερη ημέρα στις 22 Δεκεμβρίου και προσθέτοντας 274 ευρίσκουμε στο δικό μας ημερολογιακό σύστημα την φθινοπωρινή Ισημερία στις 21 Σεπτεμβρίου.
Ένα άλλο στοιχείο που συνδέει το δακτυλίδι αυτό με τη χειμερινή Ισημερία προκύπτει από την παρατήρηση της άνω ζώνης που περιέχει τον ουράνιο θόλο με την εμφάνιση τεσσάρων σταχιών σιταριού. Τα στάχια αυτά θεωρούμε ότι συνδέονται με τις γεωργικές εργασίες και τον κύκλο της ζωής του σιταριού, που αποτελούσε τη βασική τροφή των Μινωιτών από τα νεολιθικά χρόνια. Θερινό ηλιοστάσιο-τέλος θερισμού, Χειμερινό ηλιοστάσιο - τέλος σποράς, όπως παρατηρούμε στην παρατιθέμενη εικόνα. Η θέση του Ηλίου και της Σελήνης γύρω από το τρίτο στάχυ σιταριού επιβεβαιώνει την άποψη ότι με αυτή την παράσταση δηλώνεται η χειμερινή ισημερία στις 21 Σεπτεμβρίου κατά την οποία τελείωνε ο βρασμός του κρασιού και ξεκινούσε η προετοιμασία της σποράς του σιταριού, η οποία διαρκούσε μέχρι την 22α Δεκεμβρίου που ήταν η αρχή του έτους των Μινωιτών.
Η Εορτή της Εαρινής Ισημερίας
Το σφραγιστικό δακτυλίδι από τον τάφο των Μυκηνών εμφανίζει πλούσια λατρευτική εικόνα. Μια θεά κάθεται κάτω από το δένδρο, δεξιά και αριστερά παρατηρούμε μικρές γυναικείες μορφές –(πρόπολοι). Στο άνω μέρος του δακτυλιδιού εμφανίζεται ο ουράνιος θόλος με τη συνύπαρξη του Ηλίου και της Σελήνης(φως και σκοτάδι μαζί) στοιχεία που δηλώνουν την ισημερία. Η ισημερία αυτή πρέπει να συνδεθεί με την Εαρινή στις 21 Μαρτίου αφού τα προσφερόμενα προϊόντα είναι λουλούδια. Η εμφάνιση του διπλού πελέκεως, ίσως να υποδηλώνει τη χρήση του σε τελετουργικά δρώμενα ιερογαμίας, στα οποία έπαιζε σημαντικό ρόλο, στη θυσία του ταύρου. Η παρουσία των κωδίων (καρπών) της μυκώνου της υπνοφόρου (παπαρούνας) στα χέρια της καθισμένης θεότητας είναι πιθανό να υποδήλωνει την εαρινή περίοδο.
Η Εορτή του Θερινού Ηλιοστασίου
Όπως προαναφέρθηκε, η διάρκεια της ηλιοφάνειας της κάθε ημέρας στην κάθε εποχή απεικονίζεται στα θεολογικά δρώμενα της φυσιοκρατικής λατρείας του Μινωικού πολιτισμού στο δακτυλίδι που βρέθηκε στις Αρχάνες, το οποίο ταυτίζεται με τη μέγιστη ηλιοφάνεια στις 21 Ιουνίου. Παρατηρώντας τα θεολογικά δρώμενα στην άνω δεξιά πλευρά εμφανίζεται ένας Οφθαλμός που σχετίζεται με τον ήλιο ως το μάτι που τα πάντα παρατηρεί. Το σκηνικό του οργιαστικού χορού της φύσης με τις πεταλούδες, τις χρυσαλίδες και τα άλλα δρώμενα όπως την μουσική από το θρόισμα-τίναγμα των φύλλων του δένδρου πιθανώς παραπέμπει στην εορτή της μεγαλύτερης ημέρας (ηλιοφάνειας).
Οι προαναφερόμενες συνδέσεις μεταξύ αστρονομίας - θρησκείας - ημερολογίου μαζί με τον εμφανή θρησκειοκρατικό χαρακτήρα του μινωικού κόσμου, μας αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο να υποθέσουμε ότι οι μήνες του μινωικού ημερολογίου, θα έφεραν κι αυτοί ονόματα ιερά – σύμφωνα με την πρακτική που είχαν υιοθετήσει και οι Μυκηναίοι, και την οποία στην συνέχεια την κληροδότησαν στους Έλληνες της ιστορικής εποχής.
1. Evans, the Palace Minos I 632, εικ. 470. Σήμερα το πλακίδιο βρίσκεται στο Ashmolean Museum.
2. Ιερή βασιλεία είναι η παράδοση των νόμων από τον Δία στο Μίνωα. Το γεγονός αυτό γινόταν κάθε 9 χρόνια και με αυτό τον τρόπο επιβεβαιωνόταν η νέα περίοδος βασιλείας του Μίνωα.
* Ο Μηνάς Τσικριτσής είναι διδάκτωρ Α.Π.Θ., ερευνητής Αιγαιακών Γραφών
Πηγή: Εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ της Κρήτης
